Dụng cụ Khèn của dân tộc H’Mông là nhạc cụ thổi bằng hơi. Một số dân tộc khác cũng có loại nhạc cụ Kềnh. Người Kinh gọi Kềnh là Khèn, vì thế Kềnh H’Mông còn được gọi là Khèn Mèo.
Theo tiếng H’Mông, “Tha” là nhảy, “Kềnh” là “Khèn”, “Tha Kềnh” nghĩa là “Nhảy Khèn”. Chiếc Khèn được coi như biểu tượng cho văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc H’Mông, được các nghệ nhân tài hoa chế tác một cách khéo léo, sắp xếp, có sự tính toán để âm thanh phát ra đủ cung bậc trầm bổng.
Chiếc Khèn gắn với “Tha Kềnh” như hai yếu tố không thể tách rời, trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần của đồng bào H’Mông trên miền núi cao.
Dụng cụ Khèn của dân tộc H’Mông: Di sản văn hóa và nghệ thuật độc đáo
Dân tộc H’Mông là một trong những dân tộc thiểu số có nền văn hóa phong phú và đa dạng tại Việt Nam. Ngoài những nét đặc trưng về trang phục, lễ hội, và phong tục tập quán, dụng cụ âm nhạc truyền thống của họ cũng rất đáng chú ý. Trong đó, Khèn – một loại nhạc cụ có âm hưởng sâu lắng và ý nghĩa văn hóa đặc biệt, đã trở thành biểu tượng của sự giàu có tinh thần và sự gắn kết của cộng đồng H’Mông.
1. Lịch sử và nguồn gốc của Khèn H’Mông
“Tha Kềnh” hay là thổi kềnh bắt nguồn từ việc làm đám ma tiễn đưa người đã khuất về cõi âm. Vì người địa phương dùng công cụ này “gọi hồn” để người chết biết tìm đường về với tổ tiên, họ hàng. Ngày nay, chiếc khèn còn là thứ nhạc cụ để múa hát trong những ngày cưới hỏi, các hoạt động lễ hội hay tết cổ truyền hay chỉ đơn giản là là phương tiện để tỏ tỉnh đối với chàng trai dân tộc H’Mông. (Hành trang của người đàn ông dân tộc H’Mông bao giờ cũng có chiếc khèn, được chế tác từ sáu ống nứa ghép với nhau qua một chiếc bầu gỗ)
Theo truyền thống, Khèn của dân tộc H’Mong được xem là phương tiện giao tiếp giữa con người và thế giới tâm linh, giúp người chơi thể hiện cảm xúc, suy nghĩ và tinh thần của mình. Âm thanh của Khèn mang tính chất mượt mà, nhẹ nhàng, đồng thời cũng có sự mạnh mẽ, sâu sắc, khiến người nghe không khỏi bị thu hút và cảm nhận sự kết nối văn hóa sâu sắc của dân tộc H’Mông.
2. Cấu tạo và kỹ thuật chơi Khèn của dân tộc H’Mong
Khèn thường được làm từ những cây tre hoặc một số loại kim loại như đồng, vàng… Khèn của dân tộc H’Mong thường có từ 6 lỗ thổi (hồi xưa là có 6-8 lỗ), những ống này xuyên qua 1 bầu gỗ và âm thanh được tạo ra bằng cách thổi qua lỗ nhỏ. Phần trên của đầu bầu gỗ thuôn nhỏ, nối với 1 ống trúc khác tạo thành ống thổi. Trên mỗi thân ống trúc nằm ngang có 1 lưỡi gà nhỏ bằng đồng nằm ở chỗ cắm qua bầu gỗ, gần đó, phía bên ngoài bầu gỗ là lỗ bấm. Muốn tạo ra âm thanh của ống nào, người ta bịt tay vào lỗ bấm của ống đó, thổi hơi vào khiến lưỡi gà rung lên phát ra âm thanh. Lúc hít hơi vào lưỡi gà cũng bị tác động cho ra âm thanh
Người chơi Khèn thường sử dụng các kỹ thuật thổi khác nhau để tạo ra những âm điệu và giai điệu khác nhau, từ đó thể hiện được sự đa dạng và sâu sắc của nghệ thuật âm nhạc dân tộc.
Kềnh / Khèn H’Mông có 6 ống trúc rỗng ruột với độ dài ngắn khác nhau. .
Tùy theo mức độ dài ngắn, to nhỏ mà các ống có âm thanh khác nhau. Riêng ống ngắn nhất và ống dài nhất có 2 lưỡi gà song song phát ra đồng âm. Nhìn chung, khi bịt lỗ hay mở ra đều có thể tạo âm thanh khi thổi. Kỹ thuật sử dụng Kềnh H’Mông cơ bản là những thế bấm như vỗ, vê, ngắt, láy rền, đánh chồng âm, hợp âm và hoà âm…
Nghề làm khèn cũng thật công phu. Trước tiên là phải lựa được thân khèn bằng một loại gỗ họ thông, thớ gỗ thẳng, không mối mọt. Cây gỗ sau khi được chặt xuống, phải ngay lập tức cắt khúc dày từ 80 – 90cm, bổ đôi và khoét rỗng theo chiều dài thân cây, rồi áp hai thân cây lại như cũ, buộc chặt để nhựa tự kết dính.
Những đoạn gỗ tươi này được đem về để khô trên gác bếp, rồi mới tạo hình dáng bầu, khoét các lỗ trên thân để lồng các ống trúc vào. Ống làm khèn là những thân trúc trên 10 năm tuổi, thẳng đẹp, để khô mới tiện lỗ, lắp ráp lại với thân khèn.
Sở dĩ phải sấy khô cả thân và ống trúc để vừa chống mối mọt, vừa tạo ra có độ chính xác cao khi khoét gióng đưa vào thân khèn được khít, không lọt gió và khi gặp thời tiết thất thường ít bị co dãn, nứt nẻ. Cuốn quanh thân khèn là loại dây được tách từ vỏ cây đào rừng, vừa để giữ chặt bầu khèn, vừa mang tính trang trí.
3. Vai trò và giá trị của Khèn trong văn hóa H’Mông
Khèn của dân tộc H’mong không chỉ đơn thuần là một nhạc cụ để biểu diễn mà nó còn có vai trò rất quan trọng trong việc truyền tải và duy trì những giá trị văn hóa, tín ngưỡng của dân tộc H’Mông. Nó là một phần không thể thiếu trong các nghi lễ tôn giáo, các hoạt động cộng đồng và góp phần làm nên sự thịnh vượng, hòa bình trong cộng đồng dân tộc này.
Tiếng khèn không chỉ được vang lên trong các dịp hành lễ, hội bản, mà còn trong cả cuộc sống thường nhật, bởi nó thể hiện tâm hồn, bản sắc dân tộc và ẩn chứa cả những thông điệp sâu xa, thầm kín của con người.
Để có được một cây khèn vang âm đúng điệu Mông, không phải ai muốn cũng làm được và cũng không có nơi nào dạy làm khèn chuyên nghiệp. Thường thì các gia đình nghệ nhân làm khèn sẽ tự đúc rút kinh nghiệm để “cha truyền con nối”.
Khèn cũng là một biểu tượng của sự gắn kết và tình yêu thương giữa con người, góp phần làm nên sự đoàn kết trong cộng đồng H’Mông. Việc truyền dạy và duy trì nghệ thuật chơi Khèn qua nhiều thế hệ đã làm cho nó trở thành một di sản văn hóa quý báu, đóng góp vào sự giàu có và đa dạng văn hóa của người dân tộc thiểu số này.
Nhận xét về Khèn của dân tộc H’Mông
Kềnh H’Mông giống như nhiều loại Khèn khác, là nhạc cụ đa thanh, âm sắc có nhiều chất kim loại, hơi rè nhưng mạnh mẽ. Nhạc cụ này có âm vực trong vòng 1 quãng tám, mỗi ống chỉ phát ra 1 âm thanh. Một số nghệ nhân đã cải tiến loại Kềnh này thành 8 – 9 ống hoặc vẫn giữ nguyên 6 ống nhưng làm khóa bịt mở lỗ bấm để tạo thêm vài âm nữa, do đó âm vực rộng hơn đôi chút.
Người H’Mông thổi Kềnh trong những cuộc vui, tang ma hay lúc đi từ nhà đến chợ. Hiện nay, họ có nhiều loại Kềnh với kích cỡ khác nhau (nhỏ, vừa và to). Theo truyền thống, nhạc cụ này do nam giới sử dụng, thường dùng để độc tấu hoặc đệm hát.
Khèn của dân tộc H’Mông không chỉ là một dụng cụ âm nhạc mà còn là biểu tượng sâu sắc của văn hóa, tín ngưỡng và truyền thống của dân tộc H’Mông. Sự phát triển và tồn tại của Khèn qua hàng thế kỷ đã làm cho nó trở thành một phần không thể thiếu trong cuộc sống và các hoạt động văn hóa của người H’Mông, đồng thời góp phần quan trọng vào sự phát triển và giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc thiểu số tại Việt Nam
Sưu tầm