Trong giai đoạn trước năm 1975, Cà Mau từng mang tên gọi khác là tỉnh An Xuyên, một sự thay đổi mang trong mình những dấu ấn lịch sử thú vị. Vào năm 1956, vào thời điểm mà Tổng thống Việt Nam Cộng Hòa Ngô Đình Diệm đang nắm quyền, một sắc lệnh quan trọng đã được ký ban hành, chia địa phận Miền Nam của Việt Nam Cộng Hoà thành các đô thị và tỉnh lẻ. Không chỉ có đô thành Sài Gòn, mà còn kể cả 22 tỉnh khác.
Trong khuôn khổ thay đổi này, Cà Mau đã trải qua một sự đổi tên quan trọng, từ Cà Mau thành An Xuyên. Điều thú vị là ngay cả tên tỉnh lỵ cũng thay đổi, từ Quản Long thành một địa danh mới, gắn liền với cái tên An Xuyên.
Tên An Xuyên không chỉ đơn thuần là một tên gọi tỉnh lỵ mới mà còn chứa đựng những dấu vết lịch sử, từng xuất phát từ một làng châu mang cùng tên. Này từng là một phần của tổng Quản Long và có mối liên hệ với các địa danh khác như Long Xuyên và Ba Xuyên trong hành trình lịch sử phía Tây Nam Việt Nam.
Sự thay đổi tên gọi của Cà Mau thành An Xuyên trước năm 1975 là một ví dụ điển hình về cách mà lịch sử và nhân văn đã gắn kết các địa danh và sự kiện lại với nhau. Có thể thấy, mỗi cái tên đều mang trong mình một câu chuyện, một phần ký ức về quá khứ của vùng đất này.
1. Cà Mau từng mang tên Long Xuyên – Một góc ký ức lịch sử
Trong các bước phát triển lịch sử, Cà Mau từng mang tên Long Xuyên, một sự rối ren mà không phải ai cũng biết đến. Điều đặc biệt là, ngay cả khi nói đến Long Xuyên, nhiều người nghĩ ngay đến An Giang, nhưng sự thật không phải như vậy. Long Xuyên ở An Giang ngày xưa thực tế là Đông Xuyên, trong khi Cà Mau mới chính là Long Xuyên thực sự.
Câu chuyện về điạ danh Long Xuyên bắt đầu từ năm 1739, khi Mạc Thiên Tứ đặt tên đạo Long Xuyên tại tỉnh Hà Tiên, một phạm vi bao gồm cả vùng đất Cà Mau ngày nay. Lấy cảm hứng từ huyện quê cha mình, Mạc Cửu, tên huyện Long Xuyên, tỉnh Quảng Đông của Trung Quốc, ông Mạc Thiên Tứ đã đặt tên cho một vùng đất ở tỉnh Hà Tiên.
Nếu bạn nắm vững lịch sử của họ Triệu Đà, một quốc gia cổ xưa tại khu vực Nam Việt, bạn sẽ phát hiện ra địa danh Long Xuyên tại Phiên Ngung, một khu vực thuộc Quảng Đông ngày nay.
Mạc Thiên Tứ cùng với nhóm người khai phá đã thiết lập bốn đạo (sau này trở thành huyện) là Long Xuyên (Cà Mau), Kiên Giang (Rạch Giá), Trấn Giang (Cần Thơ) và Trấn Di (Bạc Liêu).
Tên Long Xuyên có ý nghĩa sâu xa, kết hợp từ hai chữ “Long” và “Xuyên”. “Long” biểu thị con rồng, còn “Xuyên” thể hiện dòng nước trên sông. Long Xuyên là hình tượng của con sông dòng nước như hình con rồng.
Vùng đất huyện Long Xuyên thuộc Hà Tiên xưa ngày nay trải dài khắp tỉnh Cà Mau. Thế nhưng, Long Xuyên ngày nay đã trở thành thủ phủ của tỉnh An Giang. Điều thú vị là đất đai của thành phố Long Xuyên ngày nay trước kia thuộc huyện Tây Xuyên.
Trong quá trình thống trị của Pháp tại Nam Kỳ, tỉnh An Giang đã trải qua nhiều thay đổi địa giới. Năm 1876, hạt Long Xuyên được thành lập và chợ Đông Xuyên tại thôn Mỹ Phước (ngày nay là trung tâm TP Long Xuyên) ra đời.
Pháp chia tỉnh An Giang thành hai hạt nhỏ, sau đó là 2 tỉnh Châu Đốc và Long Xuyên. Tỉnh Long Xuyên có thủ phủ đặt tại chợ Đông Xuyên, còn làng Mỹ Phước.
Tuy nhiên, có sự nhầm lẫn trong việc ghi chép và đặt tên. Pháp đã ghi tên từ Đông Xuyên thành Long Xuyên dựa trên ngữ âm từ người Tàu, gây hiểu lầm. Vì vậy, tên Long Xuyên xuất hiện ở nhiều địa danh trong vùng này.
2. Khám phá xứ Ba Xuyên
Đất Sóc Trăng, với tên gọi địa phương là Ba Thắc, đã từng được biết đến với một danh xưng khác – xứ Ba Xuyên. Khái niệm “Ba Xuyên” bắt nguồn từ chữ Hán và có ý nghĩa đầy thú vị: “ba dòng nước”. Nhìn từ khía cạnh địa lý, để tiếp cận Sóc Trăng từ sông Bassac (sông Hậu), người ta phải vượt qua cửa sông Vàm Tấn với những khúc quanh nguy hiểm. Thời xa xưa, triều đình Nguyễn đã xây nhiều đồn án ngữ tại đây để theo dõi tình hình, và người dân đã gọi khúc sông này là “sông Ba Xuyên”.
Trong thời kỳ của vua Nguyễn Gia Long, vùng đất Sóc Trăng thuộc phủ An Biên. Tuy nhiên, sau thời Minh Mạng, phủ này đã được đổi tên thành phủ Ba Xuyên, bao gồm ba tổng: Vĩnh Định, Phong Nhiêu và Phong Thạnh.
Thời kỳ thống trị của thực dân Pháp, tên Ba Xuyên bị loại bỏ, và khu vực này được gọi là hạt Sóc Trăng.
Vào những năm 1956, thời Ngô Đình Diệm thực hiện sự ưu tiên sử dụng chữ Hán Việt, tỉnh Sóc Trăng đã trở thành tỉnh Ba Xuyên. Việc này đã hợp nhất hai tỉnh Sóc Trăng và Bạc Liêu thành một tỉnh mới có tên Ba Xuyên. Tỉnh lỵ Ba Xuyên được đặt tại châu thành Sóc Trăng và được gọi là làng Khánh Hưng.
Điều này cho thấy Sóc Trăng – Ba Xuyên không chỉ là một địa danh thú vị mà còn là một phần của hành trình lịch sử phong phú, với những tên gọi và biến đổi thay đổi qua thời gian, tạo nên bức tranh phong cảnh văn hóa độc đáo cho vùng đất này.
3. An Xuyên – Hành trình lịch sử của Cà Mau
Vào năm thứ 7 trong triều đại của vua Gia Long, cụ thể là năm 1808, khu vực Cà Mau đã được nâng lên thành huyện và mang tên gọi huyện Long Xuyên.
Khi thời kỳ Pháp thuộc cai trị, huyện Long Xuyên (hay Cà Mau) đã trải qua nhiều thay đổi về tên gọi, từ quận Quản Long đến Quảng Xuyên, rồi thuộc tỉnh Bạc Liêu.
Vào năm 1956, trong giai đoạn của Cộng Hòa Việt Nam thứ nhất, tỉnh Cà Mau được thành lập, sau đó đổi tên thành An Xuyên, với tỉnh lỵ là Quản Long. Chữ “An Xuyên” có nghĩa là dòng nước an lành, tượng trưng cho tình hòa thuận và yên bình.
Tỉnh An Xuyên bao gồm sáu quận:
- Quận Quản Long
- Quận Cái Nước
- Quận Đầm Dơi
- Quận Thới Bình
- Quận Năm Căn
- Quận Sông Ông Đốc
Những tên quận này đều đậm chất bản địa, gắn liền với Cà Mau và mang ý nghĩa đặc biệt trong lịch sử và văn hóa của khu vực.
Tuy sau năm 1975, tên tỉnh An Xuyên đã bị thay đổi và hợp nhất với Bạc Liêu thành tỉnh Minh Hải, nhưng năm 1997, Cà Mau được tái lập dưới dạng tỉnh riêng.
Xuất phát từ tiếng Khmer, tên gọi Cà Mau bắt nguồn từ “Tuk-Khmâu”, có nghĩa là nước đen. Còn lý do đặt tên “nước đen” đến từ khảo sát vùng đất đầy bùn lầy của đước, sú, vẹt, đặc biệt là khu rừng U Minh và vùng sông Ông Đốc. Với tình hình ngập lụt liên tục, nước đọng từ vàng đậm tới đen thui đã tạo nên một phần cảnh quan sình bùn đặc trưng của Cà Mau.
Như một câu ca dao nguyên thủy đã truyền đạt: “Cà Mau là xứ quê mùa Muỗi bằng gà mái, cọp tùa bằng trâu.”
Từ chữ tên gọi cho đến cảnh quan và lịch sử, Cà Mau thật sự là một điểm đến đáng khám phá, với những dấu ấn và hồi ức đậm sắc lịch sử.
Bán đảo Cà Mau – Hòn Đảo Cuối Cùng của Đất Nước
Bản đồ Việt Nam kết thúc bằng một vùng đất độc đáo – bán đảo Cà Mau, nơi thường được gọi là “khỉ ho có gáy” của miền Nam. Với đa dạng địa hình, vùng này tụ hội những sắc màu khác biệt, từ những khu rừng trích đông tới đất sình lầy, ao tù và đầm nước đọng. Cái tên U Minh kỳ dị cũng chẳng còn xa lạ, với những truyền thuyết về rừng U Minh – nơi rắn hổ mây tát đất, biết gáy, và những đầm lầy huyền bí như đầm Bà Tường, nơi những cây mắm và cây đước tự hào đứng vững chiến đấu với sóng biển.
Những tên gọi độc đáo như Trèm Trẹm, Đồng Cùng, Bảy Háp, Đầm Dơi, Gành Hào, Đường Kéo, Ô Rô, Rạch Muỗi, Cái Rắn… đánh dấu những điểm độc đáo trên bản đảo Cà Mau, đầy ngộ nghĩnh và thú vị.
Cà Mau không chỉ là vùng đất của mật ong và đa dạng loài cá, mà còn là quê hương của nhiều hải sản thơm ngon như cua, cá đồng. Có thể liệt kê hàng loạt loại cá như cá lóc, cá tre, rô, sặc, bống, chẽm, thác lác. Cả cá biển và cá nước lợ cũng phong phú, với tôm, cua, ba khía, rùa, rắn, lươn đang nằm đây đó trên danh sách.
Để thấu hiểu cảm giác sông-rừng tại Cà Mau và để hiểu rõ hành trình khai phá gian khổ của cha ông chúng ta, hãy mời bạn khám phá bộ tài liệu “Hương Rừng Cà Mau” của tác giả Sơn Nam, và đọc truyện “Rừng Mắm” của nhà văn Bình Nguyên Lộc. Những tác phẩm này sẽ đưa bạn vào một hành trình tìm hiểu sâu rộ về vùng đất đặc biệt này và những người đã làm nên lịch sử Cà Mau – nguyên liệu cho những ký ức hùng vĩ của chúng ta.
Trong bài ca oai hùng về sự mở rộ biên giới Nam Kỳ, chúng ta nhớ về hình ảnh hùng hậu của ông bà chúng ta. Nhớ về những lưu dân áo rách, chân đất, băng qua rừng, lội qua sông, tìm kiếm mảnh đất mới để tồn tại. Họ bước đi từng nhóm, từng đàn, trong im lặng của đêm tối, khao khát nước sông, giã mồi từ con cá sông, hái lá từ rừng. Họ chèo những chiếc ghe bầu linh đinh trên mặt biển, rồi lắc lư chuyển hướng vào những cái vàm dọc bờ sông Cửu Long.
Và ở cuối hành trình, là mảnh đất Cà Mau – nơi họ tìm thấy vùng đất cuối cùng để khai phá và định cư.
Nhiều đêm thức trắng, nhiều nỗi khó khăn, nước mắt cùng mồ hôi đã chảy. Tiếng than thở và cả những giọt máu đã trải qua. Những đòn gánh, tầm vông, gặp nhau trên đường, đối mặt với cọp dữ, sấu tinh…
“Nghe nói Cà Mau xa lắm
Ở cuối cùng bản đồ Việt Nam
Ngại chi đường xa không tới
Về để nói với nhau mấy lời”
Người Cà Mau dễ thương lắm
“Xự xang xê cống thương
Gói sao cho tròn miếng trầu
Gởi bạn tình chung thủy chung”.